Posted: 14 Apr 2014 | jfgroen
“De verleiding weerstaan” heet het meest recente rapport van de RMO. Het rapport gaat in op de vraag in hoeverre de overheid nudging mag toepassen om het gedrag van burgers te sturen. Nudging is het gebruik van subtiele psychologische effecten om mensen haast ongemerkt en vrijwillig iets te laten doen, of niet te doen. De bekendste nudge is het vliegje in de urinoirs op Schiphol. Het gebruik door de overheid wordt door de RMO in het licht gezet van de opkomst van, jazeker, de participatie maatschappij. Maar gaat het daar om gedrag?
‘Nudge till you budge,’ verleiden tot je meegaand wordt, om het een beetje tendentieus te zeggen. Als de overheid ons wil verleiden tot gewenst gedrag, moet je de democratie en de autonomie van mensen in de gaten houden, want ‘wenselijk’ is niet neutraal maar is waarden-georiënteerd – neem bij voorbeeld een kwestie als orgaandonatie en vaccinatie. Het is goed dat de RMO dat onderstreept met het rapport. Maar in de maatschappij gaat het, denk ik, om wat anders dan alleen gedrag.
Een omweggetje via het verkeer, ook een sociale activiteit. Eerst een harde werkelijkheid.
In 2003 werd op vrachtauto’s een dodehoek spiegel verplicht. Een dodehoek ongeluk is voor het slachtoffer meestal dodelijke, en voor de vrachtwagenchauffeur traumatisch. In 2002 werd er breeduit campagne gevoerd dat die spiegel verplicht werd per 1 januari 2003. In 2003 is het hele jaar campagne gevoerd dat die spiegel nu verplicht was. In 2001 waren er 19 doden te betreuren door dodehoek ongelukken, in 2002 waren dat er 6, in 2003 ook 7, en in 2004, zonder campagne herstelden de statistieken zich weer netjes op 16 doden. De campagne was effectiever dan de dodehoek spiegel, want die campagne hield iedereen ‘bij de les’.
Een ander, meer sociaal voorbeeld. Eén van de intrigerende toepassingen van nudging is het concept van ‘shared space’. Dit is een concept voor het inrichten van de openbare ruimte dat er vanuit gaat dat minder regulering vaak beter werkt. Op een rotonde in Drachten waar veel ongelukken gebeurden, is met een nieuwe inrichting waarbij alle verkeersborden en belijning werd weggehaald, bereikt dat er geen ongelukken meer gebeuren. Door het creëren van onzekerheid in de situatie worden de weggebruikers voorzichtiger en gaan meer op elkaar letten. Het is een combinatie van ander gedrag en een sociale component, de ander waarnemen en contact maken. Een mooi voorbeeld voor de toekomstige maatschappij dus?
Het concept is geen panacee, vaak werkt het ook niet. Het berust ook op een behoorlijk gedetaileerd idee van welk verkeersgedrag je waar van de mensen verwacht; wat zich presenteert als loslaten van regels en betutteling, is op een hoger niveau strak gereguleerd met het oog op wenselijk gedrag.
Of je nu duidelijk regels stelt, zoals met de dodehoekspiegels, of mensen met nudging verleidt, zoals bij ‘shared space’, goed en veilig gedrag ontstaat niet door de regels of de nudges, maar door een vooraf aanwezige habitus en inzet. Bij vrachtwagens moet je vooral defensief zijn als je op de fiets zit; in shared space moet je, positief, uitnodigend zijn voor andere weggebruikers.
Reguleren en verleiden tot gewenst gedrag is niet het eerste wat we in de maatschappij nodig hebben als we die meer zorgzaam en solidair, kortom menselijker willen maken. Een betere maatschappij ontstaat als mensen zich actief in die maatschappij opstellen en met elkaar aan de gang gaan en met elkaar iets opbouwen. Goede zorg, goed onderwijs, een betere maatschappij ontstaat door inzet, en inzet is geen gedrag dat je door nudging of regels kunt bevorderen.
De inzet voor en de deugdzaamheid ten behoeve van een betere maatschappij is voorondersteld. Dat is waar eerst het gezin en daarna de maatschappelijke verbanden hun rol hebben: bij elkaar betrokken raken en blijven en elkaar bij de les houden. De duw naar burger initiatief moet niet van de overheid komen, maar uit de maatschappij zelf. Gelukkig gebeurt dat ook volop. Over tien jaar kijken we terug, en misschien dat we dat de participatie maatschappij in de juiste proporties zien: een beleids-hype uit 2014.
(Oorspronkelijk verschenen op CSC-Plein, 14 april 2014)
Posted in Column
Tags: nudging, shared space