Posted: 30 Jun 2014 | jfgroen
De aarde en alles daarop is van God, de mens kan niets als bezit claimen. Dus ging Franciscus van Assisi naakt over straat. Hopelijk was hij nog een schone jongeling, maar het was wel weer zo’n provocatie. Dus bedacht de kerk een manier om ervoor te zorgen dat Franciscus zonder gewetenswroeging een jasje en broekje kon dragen. Het concept van het recht op privé eigendom heeft zijn oorsprong in die tijd. Het is de basis geworden van de westerse maatschappij. Door naakt te gaan lopen, maakte Franciscus ons, zijns ondanks, ervan bewust dat kleren om je lichaam te hebben ook een recht is.
Bezit hebben staat weer te boek als een probleem sinds de studie van Thomas Piketty. Maar voordat we zo snel door de geschiedenis gaan, moeten we even bij wat John Locke geschreven heeft te rade. Vader van de liberale democratie die we nog steeds, gelukkig, hebben. Schrijver van de prachtige, veelzeggende metafoor “in het begin was er Amerika.” Dat schrijft hij in zijn verhandeling over de eigendom in zijn ‘Second Treatise’. De aarde, zo schrijft John Locke, is ons in gemeenschap gegeven om ervan te genieten –- ook het uitgangspunt van de katholieke sociale leer! Het enige dat ik van nature bezit, is mijn lichaam. Door de arbeid van mijn eigen lichaam kan ik iets uit dat gemeenschappelijk bezit mij toeeigenen, mijn bezit noemen. Voor John Locke bestaan er daarmee twee ‘hoofdzonden’, zoals ik het zou noemen. De eerste is méér te vergaren van de aarde dan jij zelf kan gebruiken. Dan steel je van de gemeenschap, want wat je zelf niet op kan, ligt te verrotten op de composthoop (van je moestuintje). De andere zonde is dat je de aarde niet in cultuur brengt. Cultuurland brengt tien keer zo veel op als ongecultiveerd land –- een voorzichtige schatting nog zegt Locke, want het is volgens hem eerder een factor honderd. Niet cultiveren betekent dus dat je opbrengst aaan de gemeenschap onthoudt.
De enige manier volgens hem om meer te bezitten dan je op kan, zonder dat iets verloren gaat, is de introductie van geld. Op dat moment springt Locke naar een volgend thema, want met geld wordt het verhaal complexer dan John Locke op dat moment nodig heeft.
Dit concept van bezit dat gebaseerd is op productieve arbeid (de arbeid van mijn lichaam) is de gemeenschappelijke grondslag van liberalisme, socialisme en christelijk-sociaal denken — die drie verschillen op de vraag of eigendom individueel is of collectief. Geld heeft de boel niet alleen complexer gemaakt, maar dit bezit ook losgeweekt van die universele bestemming. Geld koppelt bezit los van arbeid en het maakt uiteindelijk een arbeidsloos inkomen mogelijk. Dat lijkt m.i. de kern van de crises die we de laatste twee decennia hebben meegemaakt — verrijking zonder dat die een grondslag heeft in arbeid. We werden rijk met de beurskoersen, met de hypotheekrente aftrek, en gingen zelfs wel eens denken aan een basisinkomen voor iedereen.
Wat we nu zien, aldus Piketty en vele anderen, is dat de ongelijkheid in bezit toeneemt. We lijken ook terug te keren naar maatschappelijke verhoudingen zoals die in de negentiende eeuw bestonden. Maar toen stond een ‘communist’ op die in 1891 in Amsterdam sprak van de “welgedane bourgeoisie” die in Europa heerst over een “verarmende werkende stand, die gestadig haar kapitaal moet voeden, en gedoemd is, om hetgeen voor die kapitaalvoeding geen dienst meer kan doen, te laten verzinken in het moeras van het proletariaat.”
Nu Fransiscus eindelijk paus is geworden, stelt hij weer de vraag naar structurele veranderingen om de economische orde te herijken. Hij wil geen ‘liefdadigheid á la carte’; omdat de aarde ons allen in gemeenschap is gegeven om ervan te genieten, is het de kerntaak van de kerk om te werken aan een rechtvaardige maatschappelijke orde. De geest die uit Fransicus ‘Evangelii Gaudium’ spreekt, is weer verfrissend verwant aan het activisme van Abraham Kuyper in 1891. Het staat ver af van het CSC anno nu. Dat lijkt voorlopig vooral op de bekende heer van stand die in stilte veel goeds doet, als u begrijpt wat ik bedoel. Natuurlijk moet je de werken van barmhartigheid doen; natuurlijk moeten handelen en bedoelingen overeenkomen. Maar is dat alles, beter doen wat we doen, beter management en governance, en hopen op een tien met een griffel van Den Haag en een zoen van Mark Rutte? Terwijl de mammon van het geld voluit aanbeden wordt.
(Oorspronkelijk verschenen op CSC-Plein, 30 juni 2014)
Posted in Column
Tags: economische ongelijkheid, St. Franciscus