« swaffelstokjes | een goeie bak fiets »
Posted: 08 Dec 2021 | jfgroen
tabula rasa
Een schone lei, konden we maar weer als een kind voor wie alles nieuw is en concepten nog niet bestaan naar de wereld om ons heen kijken. Als we het proberen, gaat het vaak mis, zo leer ik uit een verhandeling over hoe het nieuw ontworpen steden in de afgelopen 60, 70 jaar is vergaan.[*] Het is helemaal de vraag of je ooit een letterlijke tabula rasa kunt zijn of bent geweest – met je eerste hap adem buiten de baarmoeder is jouw ‘blad’ al beschreven. Toch blijft het een wens en een ideaal om puur, onbevangen, onbevooroordeeld, zonder de last van het verleden en zonder kaders en concepten vooraf, de wereld tegemoet te treden.
De stedenbouwer begint graag met een ‘leeg’ stuk land en de ‘New Towns’ waren de ultieme droom van stedenbouwers: lege ruimte die in een urbane ruimte moest worden omgetoverd. Elke weg, elk bouwvolume kon in vrijheid worden bedacht en geplaatst. Het bouwrijp gemaakte land is alleen nooit contextloos, het heeft al een eigen geschiedenis en je kunt het dus niet vrijelijk naar eigen goeddunken bebouwen. En wat je feitelijk bouwt, ontspringt aan bepaalde politieke en sociaal-culturele ideeën die context van elders meenemen. Een voorbeeld dat besproken wordt is Dodoma, de nieuw gebouwde hoofdstad van Tanzania die maar niet als zodanig functioneert. Het had een stad moeten worden volgens wat de Tanzaniaanse president Nyerere ‘ujamaa’ noemde, een socialistische zelfbewuste stad gebaseerd op een boeren cultuur (zie p 642). Wat gebouwd werd onder leiding van de ingevlogen Canadees Macklin Hancock, waren huizen die uit de Canadese suburbs kwamen: woningen voor een auto met een gezin dat van die auto gebruikt maakt.
Berlijn, Alexanderstrasse, voorjaar 1992
Hoe je de ruimte invult die voor jou contextloos en zonder geschiedenis is, doe je met jouw context en jouw geschiedenis. Je vult het met wat jíj als leegte definieert. In ‘New Towns’ herkennen de schrijvers kapitalisme (individuen), communisme (collectiviteiten) en sociaal-democratie (gemeenschappen) als overkoepelende principes voor de ontwikkeling van nieuwe steden. Als je dan naar foto’s bij de verschillende voorbeelden kijkt, ziet het er allemaal hetzelfde uit. Het doet mij denken aan de architectuur van de jaren ‘20 en ‘30 van de twintigste eeuw op de overgang van art-deco naar modernisme. Zie wat voor Stalin, Musolini, Hitler is gebouwd, zie de Jeruzalemkerk in Amsterdam of de kathedraal van Kootwijk of het stadhuis in Vancouver: een tijdgeest is duidelijker aanwezig dan de specifieke sociaal democratische of totalitaire ideologie wil toegeven. En hoe verschillend zijn nu echt de strokenbouw van van Eesteren, de honingraten van de Bijlmermeer of de ‘communistische’ blokken aan de Alexanderstrasse in het vroegere Oost-Berlijn? Je moet dan toch denken aan Tom Wolfe in zijn bijtend-vermakelijke From Bauhaus to Our House: “Row after Mies van der row …”
Veel van die nieuwe steden worden nu als mislukt beschouwd. Om het dicht bij huis te houden: Hoogvliet ging op de schop en ook de Bijlmer (geholpen door een vliegtuig …), en zo lees ik over meer ‘New Towns’ die niet voldeden volgens de autoriteiten. ‘Revitaliseren’ is dan het motto, wat dan neerkomt op opnieuw met een schone lei beginnen – revitaliseren betekent vooral “eradicating the modern model in the New Town” (p. 52). Het probleem wat de redacteuren hier zien, is dat het urbane model misschien nu als gesneefd wordt beschouwd, maar dat de bewuste steden wel functioneren voor de bewoners die er leven; het zijn echte levende steden. Die realiteit kun je niet uitwissen. De idee van de schone lei wil nu juist dát, dat alles wat ontstaan is uitgegumd moet worden om beter te worden – en zo de cirkel van opnieuw beginnen te continueren.
Ik denk dat je die hardvochtigheid in Berlijn kunt zien, waar het Volkspalast werd afgebroken om plaats te maken voor een pastiche van het rococo-paleis dat er eerder stond. Hoewel het Volkspalast, naar ik begrijp, ook mikpunt van spot was voor de Oost-Berlijners onder Honecker, betekende de afbraak voor velen dat hun geschiedenis werd gewist – ze waren er getrouwd, hadden er voorstellingen bijgewoond, het was hun parlement geweest, enz. Voor een schone lei moet je vuile handen maken, blijkbaar.
De tabula rasa, de schone lei, de lege ruimte, is niet absoluut leeg, maar leeg voor jou, en jij gaat het dan vullen met wat volgens jou ontbreekt, nog niet aanwezig is. Als je dat niet doorhebt, bouw je een stad voor mensen die niet bestaan, zoals je in Hoogvliet en de Bijlmermeer wel kunt zien, of je ontkent het bestaan van de mensen, zoals met het afbreken van het Volkspalast gebeurde. Je moet op de een of andere manier de leegte zelf laten spreken en de weerstand van het onbeschrevene die er is zodra je erover gaat schrijven, voelen. Je moet voorkomen dat je ‘onbevooroordeeld’ alleen je eigen oordelen van waarde acht.
Misschien dat de stedenbouwer door de eigen functionalistische blik op wonen, werken, winkelen, recreëren vergeet dat onze woonbehoefte voortkomt uit ons leven en niet een zelfstandige functie is die we contextloos ergens moeten vervullen. Een schone lei bestaat niet, en als je het claimt, zul je vaker afbreken dan bouwen, tenminste, die indruk krijg ik als ik over de New Towns lees.
[*] Ik kom erop door het internetboek New Towns on the Cold War Frontier. Het is een boek-in-wording dat straks (op verzoek, denk ik) in 1800 pagina’s gedrukt zal worden. Het bespreekt de wederwaardigheden van de ‘New Towns’ die na de Tweede Wereldoorlog zijn ontworpen en gebouwd en waarbij het einde van het kolonialisme een belangrijke rol heeft gespeeld. We kunnen lezen over Hoogvliet en Dodoma, Canberra en Brasilia, Stevenage en Volzhsky, etc. Op dit moment zijn twee handenvol van de hoofstukken beschikbaar. In de tekst heb ik een aantal inzichten uit de inleiding verwerkt die echter niet gepagineerd is. Ik hoop wel dat de redactie nog een keer de teksten corrigeert op correct Engels; het hoofdstuk over Hoogvliet was soms bijna onbegrijpelijk door het ‘dengels’.
Zie overigens ook mijn essays in Naar de stad.
[Enkele kleine tekstcorrecties aangebracht, 18022022]
Posted in Column
Tags: maatschappij, publiek, stedebouw