Posted: 09 Dec 2020 | jfgroen
Toen ik klein was stond ‘godsdienstig’ en ook ‘christelijk’ voor net, beschaafd, en ongevaarlijk. Nu staat religieus voor ‘anti-maatschappelijk’: kerkdiensten met 600 man terwijl er geen voetbalteam kan spelen. Of voor discriminatie: geen homo-leerlingen, of homo’s van een toren gooien. Of gewoon ronduit voor haat en dodelijk geweld, zoals pas op de straten van Parijs, en zoveel andere steden wanneer iemand ‘alahu akbar’ schreeuwt. Religie generiek genomen is noch vreedzaam, noch gewelddadig, noch bevorderlijk voor het samenleven, noch anti-maatschappelijk. Je moet het altijd hebben over de inhoud van een specifieke religie en de houding die die religie propageert.
Ieder mens is religieus. Die stelling schijnt altijd veel weerstand op te roepen van mensen die zeggen niet in god te geloven. Ook die mensen doen iets aan ‘geloven’. Het gaat bij geloven niet om de specifieke inhoud van wat je gelooft, maar om de activiteit – ‘Zij gelooft in mij’ zong André Hazes. Geloven is onvoorwaardelijk en onbeargumenteerd – die ‘zij’ gelooft gewoon in ‘hem’, en waarom zal ze ten diepste niet kunnen zeggen. Zoals ook wij altijd in onszelf geloven: niemand kan achter zichzelf kijken, je eigen positie en wezen is altijd meegenomen in wat je doet; je eigen ‘ik’ blijft daarom ook een geheim. Er is geen totale transparantie waardoor we onszelf en de ander volledig zullen kennen. Dat geheim kennen we in ‘geloof’: de kern van ons bestaan, wat ons ten diepste beweegt, vinden we in de ruimte van geloven.
Godsdienst, religie, is een geformaliseerde en gecodificeerde manier waarop we met dit geheim omgaan. Religie zegt ons vervolgens dat wat wij van dat geheim onder woorden brengen, goed en vooral goed voor ons is. Dat is wat zij die in het voorjaar spraken over het dorre hout dat door covid-19 wordt opgeruimd communiceerden. Zoals de winter in de Oostvaardersplassen huishoudt onder de oudere en kwetsbare dieren, zo zorgt covid-19 voor een hogere sterfte onder mensen die toch al in de wachtkamer van de dood zitten. Verzet je er maar niet tegen, dat is de gang van de natuur, zo is het goed, ‘wat de natuur doet dat is welgedaan’. Verzet daartegen is zinloos en maakt het leven ook nog eens nodeloos duur. ‘Natuur’ is alleen geen objectief gekende kracht, sinds Darwin wordt de werking van de natuur anders beschreven en anders gewaardeerd; je neerleggen bij de gang van de natuur is een religieuze beslissing.
Die religieuze beslissing is een vorm van gehoorzaamheid aan iets dat niet in jouw macht ligt. ‘Gehoorzaamheid’ is een kernhouding binnen religies die tegenover een houding staat die ik als ‘navolging’ wil typeren. De houding van gehoorzaamheid leidt makkelijk tot een antagonistische houding tegenover andere mensen en de maatschappij, zelfs tot gewelddadigheid. Protesten tegen het beleid ten aanzien van covid-19 op het Malieveld en Plein in Den Haag waren fysiek intimiderend. Ik denk dan ook aan de kerkgenootschappen die ondanks adviezen tegen samenkomsten in verband met de verspreiding van corona toch met honderden tegelijk hun diensten hielden. Dat deden ze met het motto dat men god meer moet gehoorzamen dan de adviezen van het Outbreak Management Team, zelfs als die onderschreven worden door de minister. Er wordt makkelijk de eigen verongelijkte bubbel opgezocht, zonder zich af te vragen of er niet ook een verantwoordelijkheid voor de maatschappij bestaat die als zodanig helemaal niet op gespannen voet staat met de eigen geloofsvrijheid.[1] Het eigen gelijk wordt verabsoluteerd en boven alle twijfel verheven op uiteindelijk egoïstische gronden.
De drempel naar geweld is laag voor gehoorzaamheidsreligies. In Noord Amerika zijn bijvoorbeeld veel fundamentalistische christenen vurige voorstanders van het dragen van vuurwapens. Die lage drempel zie ik ook bij de aanhangers van een religie die zichzelf als ‘onderworpenen’ benoemd – je onderwerpen is de ultieme gehoorzaamheid. ‘God’ betekent conceptueel een universele claim en als jouw religieuze houding die van ‘gehoorzaamheid’ is, zelfs onderwerping, zul je die gehoorzaamheid onherroepelijk bij anderen afdwingen, bij je geloofsgenoten én bij hen die jouw god maar een armoedig piepend en mompelend ectoplasma achten.[2] Gehoorzaamheidsreligies hebben geen interne remmingen om niet tot onmenselijkheid te vervallen.
De religieuze houding van ‘navolging’ maakt het voorbehoud dat het geheim dat in ieder van ons besloten ligt nooit volledig transparant zal zijn. ‘Navolging’ is een zoekende houding, een houding van ‘tot hiertoe, en morgen weer verder’; die zoekende houding laat zich altijd corrigeren of het pad wel juist is en is open naar de ander, de toekomst, en het onbekende. Het gaat om ‘die na mij komt’, die ik voor mij zie maar nog niet duidelijk kan onderscheiden. Het bestaande is nooit het eindpunt. Navolgers zijn nooit gearriveerd, niet omdat ze zo twijfelen, maar omdat ze liever horen hoe het beter kan.
De navolger weet dat hoe meer ik het geheim concreet maak, hoe meer ik het naar mijn eigen beeld maak. Het geheim wordt dan ingekapseld, kan geen weerwoord meer geven en wordt mijn buikspreekpop. Gehoorzamen en onderworpenen laten zich niet gezeggen en zullen dictatoriaal over anderen heersen, ook met geweld. Het geheim het geheim laten, behoedt je ervoor dat het gelijk dat jij mag hebben, de ander vermorzelt.[3]
Ik kan nooit onvoorwaardelijk respect afdwingen voor wat ik concreet zeg over het geheim dat ik ook met anderen deel, ook al noem ik dat ‘god’. “Die na mij komt …” — met die houding kun je geloven in het goede voor de hele wereld zonder die wereld kapot te schieten. Je moet daarom een relatie kunnen en durven leggen tussen jouw religieuze houding en geweld. De ultieme wreedheid is dat je de pijn van de slachtoffers van geweld dat in jouw naam gepleegd wordt, niet toelaat.
1] Zie Trouw, 8 oktober 2020 https://www.trouw.nl/religie-filosofie/plots-negeren-doorgaans-gezagsgetrouwe-kerken-adviezen-waarom~bb939223/.
2] Met een knipoog naar Jesaja 8:19.
3] Zie het slot van het interview met Achmed Aboutaleb in Trouw, 8 december 2020, waar hij vraagt dat mensen naast hun dogma ruimte maken voor dialoog: https://www.trouw.nl/religie-filosofie/ahmed-aboutaleb-de-theorie-dat-de-leider-niet-wordt-gekozen-maar-opstaat-dat-vind-ik-een-mooi-idee~bf82e07f/.
Posted in Column
Tags: corona virus, maatschappij, mohammedanisme, navolging, religie