« leer, view of the leda | valkuil »
Posted: 14 Jul 2020 | h-en-s
fascistoïde
Misschien wat zwaar aangezet, maar ik zie een verontrustende onderstroom in de reacties op covid-19. Onder fascistoïde gedrag en beleid versta ik het verabsoluteren van een met een groep gedeelde mening en onvoorwaardelijke ruimte voor en gehoorzaamheid aan die mening opeisen. Als je fascistoïde ideeën in een partijpolitiek programma institutionaliseert, ontstaat als het een rechtse partij is ‘fascisme’. Zodra we dat label kunnen plakken, zijn we klaar, want ‘fascisme’ is fout. Nou is dat ook zo, maar zo gemakkelijk komen we niet van ‘fascistoïde’ af, want ook op ‘links’ kan je die tendens makkelijk herkennen; we vinden het alleen moeilijk om het te benoemen als het niet verpakt is in een rechtse, nationalistische en autoritaire ideologie.
Stadhuis van Vancouver en Jeruzalemkerk, Amsterdam
De manier waarop we nu met covid-19 omgaan, is fascistoïde, of het nu om het overheidsbeleid gaat of om het protest daartegen. Overtuigen zonder argumenten, alle neuzen dezelfde kant, een ongedeelde eenheid vormen, dat is de kern van fascistoïde denken. En dat is veel algemener en wijder verbreidt dan we zouden willen zien. Ik zie hierin de sporen van het negentiende eeuws organische denken dat de maatschappij analoog aan het menselijke lichaam beschouwde als een samenstel van organen die ieder hun specifieke en vaste taak wisten en zo het algemeen belang dienden. In de standen en klassen had ieder zijn of haar gelukkige plaats en de onrust in de tweede helft van die eeuw werd geweten aan het verstoren van dit ‘organisch weefsel van de maatschappij’ (Abraham Kuyper in zijn rede voor het Christelijk-Sociaal Congres in 1891). Je ziet dat organische later in de ‘Art Nouveau’ en kunst van het Italië van Mussolini, het Duitsland van Hitler, en het Rusland van Stalin. En bijvoorbeeld in het stadhuis van Vancouver in Canada, gebouwd in opdracht van een burgemeester met Duitse sympathieën. En dan valt meteen ook de verwantschap op het de massieve blokken van de Amsterdamse School (Jeruzalem Kerk), waarvan veel vertegenwoordigers meer socialistisch georiënteerd waren.
Organische eenheid is een diep menselijk verlangen ernaar dat we met elkaar zonder veel woorden te gebruiken de goede richting op zullen lopen. Het trof mij bijvoorbeeld in de documentaire die over de ‘Battle of Seattle’ in 1999 is gemaakt. Deelnemers kijken haast extatisch terug op hoe de ‘antiglobalisten’ zich als één wezen materialiseerden in de straten van Seattle en zonder vooraf te plannen wísten wat ze moesten doen en waar ze moesten zijn. Mijn sympathie ligt bij deze ‘anti-globalisten’ en niet bij de WTO-vergadering die daadwerkelijk verhinderd werd, toch is die ‘organische’ eenheid zelf niet geweldloos, en ook intimiderend. Als een organische massa de straat blokkeert, zal een ander organisme, de politie in dit geval, met het recht aan haar kant dat organisme proberen weg te schuiven als die massa de publieke ruimte in beslag neemt en iets wat overigens toegestaan is, verhindert. Want hoe je het functioneren van de WTO toen ook beoordeelde, de vergadering in Seattle was geen illegale bijeenkomst.
Wat hier belangrijk is, is de massaliteit en het doel van de bijeenkomst. Er is geen groter contrast denkbaar dan tussen al die demonstraties die in veldslagen eindigden en die eenzame man met een plastic boodschappen tasje die in 1989 op het Plein van de Hemelse Vrede een colonne tanks tegenhield. Eén mens alleen kan (eventjes) de vrede bewaren. Daarom was het ook totaal terecht dat Burgemeester Halsema niet op liet treden tegen de anti-racismedemonstratie op 1 juni 2020 in Amsterdam. De aanleiding voor die demonstratie was een groter goed dan de tijdelijke schade die zou kunnen optreden door het niet na leven van de omgangsrestricties in verband met covid-19. Alleen een fascistoïde beleid had anders besloten (en de communicatie met minister Grapperhaus staat hier wat mij betreft helemaal buiten).
Het verontrustende is dat het ‘covid-19 beleid’ en het protest ertegen ieder hun eigen waarheid uitrollen. De neuzen moeten één kant, en dus werden we ‘genudged’ en gevoerd met ‘het nieuwe normaal’, de ‘anderhalve meter samenleving’, en dat het ‘nooit meer’ terug naar vroeger zou worden. We moeten, zo is de boodschap, als één organisme denken en doen, en dat is benauwend omdat het jou en mij geen keuze en geen uitweg laat. Dan gaan de tegenstrijdigheden en onrechtvaardigheden tegen je werken. Het geval van de twee verwante echtparen die werden beboet met de mededeling dat ze in de buurgemeente wel met hun vieren hadden mogen zitten, haalt de legitimiteit van de maatregels en van de handhavers (boa’s) totaal onderuit; ik denk dat het optreden van burgemeester Halsema die legitimiteit juist versterkt heeft.
Ook benauwend is het protest tegen deze maatregels: covid-19 wordt totaal gebagatelliseerd, bewust en ostentatief worden de tijdelijke omgangsregels overtreden, en aan mensen die zich dan onveilig voelen wordt geadviseerd maar binnen te blijven. “Als jij veiligheid belangrijker vindt, blijf je toch lekker thuis?” zegt het ‘Bloemenmeisje’ in Trouw van 25 juni 2020. Ewald Engelen suggereert in De Groene van 3 juni 2020 aan ‘kwetsbaren’ om solidair te zijn door zelfisolatie zodat de gezonde onkwetsbaren gewoon kunnen doorgaan met hun leven. Het is een vrijheid die uit eigen naam en uit eigen belang anderen knecht en knevelt in onvrijheid en paternalistisch bepaalt wat solidariteit van het gedrag van anderen vereist. Een anti-bioticakuur heeft na twee, drie dagen al genoeg effect — ik hoop dat de mensen van ‘viruswaanzin’ zo’n kuur wel de vijf of zeven dagen zullen volhouden die nodig zijn om de bacteriën uit te roeien.
Fascisme ontstaat als jouw collectieve waarheid boven de discussie staat en de ander voor jouw waarheid moet wijken, of je nu de overheid bent of op straat voor je zaak opkomt. De droom van organische eendracht maakt ons onverzettelijk en intolerant want doet ons geloven dat ware vrijheid en ware broederschap nú gerealiseerd zijn en dat ieders belang opgenomen ís in de beweging.[*] Je moet substantie hebben en een beetje monomaan zijn om iets te bereiken, maar waar een autoritaire overheid nog wel pas op de plaats maakt voor een Planbureau voor de Leefomgeving, of zelfs een man met een plastic zakje, is dat bij een sociale beweging die van de eigen absolute waarheid uitgaat niet zeker. Ga de straat op, protesteer, maar relativeer je eigen gelijk op tijd en laat elkaar vooral een vluchtweg.
[*] Dit zijn drie elementen uit aanbevelingen van respectievelijk een nationaal socialist, een stalinist, en een fascist die David Elliott aanhaalt in “The battle for art” in Art and Power, de catalogus voor de gelijknamige tentoonstelling in de Hayward Gallery, London, 1995.
Posted in Uncategorised
Tags: Column, corona virus, democratie, gemeenschap, organisch denken, publiek